Porady starej wyjadaczki dla młodych tłumaczy 1

1. Szyk zdania w tłumaczeniach z języka polskiego na angielski

Wszyscy wiemy, że w języku angielskim mamy do czynienia z ustalonym (z nielicznymi wyjątkami) szykiem zdania, czyli mamy ustaloną kolejność poszczególnych elementów zdania, która determinuje znaczenie oraz spójność komunikatu. Tę najczęściej spotykaną kolejność przedstawia schemat:

SUBJECT – VERB – DIRECT OBJECT – INDIRECT OBJECT  

Przykład:      John killed Mary   ≠ Mary killed John

A zdania:   *John Mary killed; *Mary John killed; *Killed John Mary: *Killed Mary John

nie komunikują żadnej sensownej treści, ponieważ nie spełniają warunku podstawowego szyku zdania, przedstawionego w powyższym schemacie.

My to wszystko wiemy. Jednak problemy pojawiają się z chwilą, kiedy chcemy przetłumaczyć polski tekst na angielski – jeśli tłumaczymy „słowo w słowo”.

Przykład:   Króla zjadł pies, pazia zjadł kot, królewnę myszka zjadła

≠           * The king ate the dog, the page ate the cat, the princess the mouse ate;

Poprawny przekład: The dog ate the king, the cat ate the page, the mouse ate the princess.

Przykład:  Z cukru był król, z piernika paź, królewna z marcepana;

≠           *Of sugar was the king, of gingerbread the page, of marzipan the princess;

Poprawnie (choć nieprzystająco do formy wierszyka):

The king was made of sugar, the page was of gingerbread, the princess was of marzipan.

A jednak… dla Polaków, przyzwyczajonych do zmiennego szyku zdania, pokusa takiego tłumaczenia bywa ogromna. Jednocześnie są bezradni, jeśli chodzi o oddanie w przekładzie niuansów znaczeń zawartych w zmiennym szyku polszczyzny. W następnych odcinkach blogu zajmiemy się tym problemem.

***          ***          ***          ***          ***

Są jednak sposoby na sztywny szyk (por. angielski „stiff upper lip”). Możemy sobie z nim poradzić, wymuszając w przekładzie z polskiego struktury przekazujące w większym lub mniejszym stopniu retorykę pierwotnej kolejności pojęć polskiego tekstu wyjściowego. Mamy do dyspozycji przede wszystkim trzy takie sztuczki, nadające się do dość szerokiego stosowania. Są to:

a. Przekształcenie zdania na formę bierną (transformation into the passive voice);

b. Rozbudowa rzeczownika w „przestawionym” szyku w polskim zdaniu w rzeczownikowe zdanie podrzędne  (introduction of a noun clause);

c. Wprowadzenie zdania podrzędnego względnego (introduction of a relative clause).

1. Najprostszym i na ogół najlepiej znanym sposobem na utrzymanie w przekładzie na angielski oryginalnego szyku polskiego zdania z podmiotem  na końcu jest przekształcenie czasownika z formy aktywnej na bierną:

Przykład:

Bilety kupi mama.

=          Mother will buy the tickets.

Kolejność pojęć uległa zmianie. Ale jeśli z jakichś względów zależy nam na utrzymaniu pierwotnego szyku, możemy wprowadzić formę bierną czasownika.

Przykłady:

Bilety kupi mama, nie tata.

                              =             The tickets will be bought by Mother, not Father.

                                            Chłopiec był sierotą. Wychowywał go wujek.

                              =          The boy was an orphan. He was brought up by his uncle.

Problem z tym prostym sposobem polega na tym, że można się nim posługiwać tylko w przypadku czasowników przechodnich (transitive verbs), czyli takich, które wymagają dopełnienia bliższego (direct object). Nie nadaje się, jeśli mamy do czynienia z czasownikiem nieprzechodnim – takim, który nie występuje z dopełnieniem bliższym i z tego względu nie da się przestawić kolejności rzeczowników w zdaniu zmieniając formę czasownika z aktywnej na bierną.

               Przykład:

                              Jasia i Małgosię złapała Baba Jaga

               =             The witch caught Hansel and Gretel;

               =             Hansel and Gretel were caught by the witch

Ale w następnym przykładzie nie da się zastosować tego chwytu:

                              W nocy przyszedł złodziej

               ≠             * At night came a thief.

Na zdania tego typu są inne sposoby. Będziemy o nich mówić w kolejnych odcinkach.

***          ***          ***          ***          ***

2. The noun clause

W języku angielskim zdanie podrzędne imienne – the noun clause – powstaje, gdy jeden z rzeczowników (noun) w zdaniu rozbudowujemy, dodając orzeczenie i w ten sposób tworząc nowe zdanie podrzędne w miejsce rzeczownika. Oto kilka przykładów:

Zdanie proste	Zdanie rozbudowane z podkreślonym noun clause
I know that.	I know what you mean.
He said good-bye.	He said that he was leaving.
Is this it?	Is this what you were looking for?

Zdania typu noun clause są charakterystycznym elementem języka angielskiego – zarówno jego form potocznych, jak i bardziej urzędowych. Znaczna częstotliwość ich występowania świadczy o naturalności danego tekstu, z kolei ich brak – to wskazówka, że tekst wyszedł spod pióra kogoś, kto jeszcze nie opanował takich subtelności i tym samym zdradza swoje braki.  Takim kimś często bywa tłumacz drugiej kategorii. Nie wie m.in., że tłumacząc z języka polskiego na angielski konstrukcje typu noun clause mogą się przydać w translacji zdań, w których w polszczyźnie podmiot nie występuje w „klasycznej” pozycji przed orzeczeniem. Nie poradzi sobie z przekładem trzeciego zdania powyższej tabeli i napisze:      

              

Is this what you were looking for?

*Czy to jest to, czego szukałeś?

A powinien napisać:

Is this what you were looking for?

Tego szukałeś?

Okazuje się (wbrew popularnym stereotypom), że w tym przypadku język polski potrafi wyrazić tę samą treść oszczędniej, niż angielski. Wystarczą dwa wyrazy i zmiana szyku.  Poniżej podpowiadamy owemu tłumaczowi, jak mógłby sobie poradzić z przekładem z polskiego na angielski, jeśli pojawia się w tekście polskim szyk inny, niż tradycyjny dla angielskiego  subject – verb – direct object:

Kieszonkowców było tam kilku, ale złoty zegarek ukradł Zenek.	There were several pickpockets there, but the gold watch was what Zenek stole.
- Pan lubi podróżować. Czy był już pan w Budapeszcie? - Jeszcze nie. Zwiedziłem już Paryż, Berlin i Rzym, a do Budapesztu pojadę za miesiąc.	“You love travelling. Have you been to Budapest” “Not yet. I’ve visited Paris, Berlin, and Rome, and Budapest is where I’m going in a month’s time.”
Jeśli nie chcesz mojej zguby, KROKODYLA daj mi, luby!	If you really love me true, A CROCODILE’S what I want from you !

***          ***          ***          ***          ***

3. The relative clause

Czasami dobrym sposobem na przekład polskiego tekstu z „przestawionym” szykiem zdania bywa  wprowadzenie zależnego zdania względnego (the relative clause). Niekiedy może się to wiązać z wprowadzeniem do przekładu dodatkowego elementu (przeważnie rzeczownika), domyślnego dla odbiorcy polskiego  tekstu:

Ukochanym księżniczki był biedny wieśniak.	The man/boy/one  [whom] the princess loved was a poor peasant.
Wszyscy jej synowie założyli firmy, ale najlepiej szło najmłodszemu.	All her sons set up businesses, but the one/son who did best was the youngest.
Chodzi mi o różową suknię, nie o niebieską.	The dress [which] I want/mean/have in mind is the pink one, not the blue one.
Niekiedy może się to wiązać z wprowadzeniem do przekładu dodatkowego elementu (przeważnie rzeczownika), domyślnego dla odbiorcy polskiego  tekstu.	Sometimes this may be associated with the introduction of an additional component (usually a noun) in the translation, which the recipient of the original infers from the Polish text / which Polish recipients will consider implied by/in  the original text.

Oczywiście podane powyżej rozwiązania nie wyczerpują wszystkich możliwości przekładu tych zdań, które można też oddać na różne inne sposoby, np.:

Ukochanym księżniczki był biedny wieśniak.	The princess loved a poor peasant. The poor peasant was the one/man the princess loved. The princess’ beloved was a poor peasant. &t cetera.
Wszyscy jej synowie założyli firmy, ale najlepiej szło najmłodszemu.	All her sons set up businesses, but the one/son who did best was the youngest. All her sons set up businesses, but the youngest was the most successful. &t cetera.
Chodzi mi o różową suknię, nie o niebieską.	The dress [which] I want/mean/have in mind is the pink one, not the blue one. I want/mean/have in mind the pink dress, not the blue one. The pink dress, not the blue dress is the one I want/mean/have in mind.                &t cetera.

Bo ważnym elementem sztuki przekładu jest kwestia wyboru – decydowanie się na jedno konkretne rozwiązanie spośród wielu możliwych. O tym, które z nich będzie najwłaściwsze rozstrzyga kontekst.

Bo ważnym elementem sztuki przekładu jest kwestia wyboru – decydowanie się na jedno konkretne rozwiązanie spośród wielu możliwych. O tym, które z nich będzie najwłaściwsze rozstrzyga kontekst.

For the question of choice – deciding which particular solution out of a range of possibilities will be the right one – is an important aspect of translation. What determines it is the context. For the question of choice – what to select  out of the potential options – is one of the key issues in translation. And it is determined by context.                 &t cetera.