Porady starej wyjadaczki dla młodych tłumaczy 54

NOWA SERIA

Kultura w przekładzie – przekład w kulturze

Culture in translation – translation in culture

Kontynuujemy tłumaczenie tekstu Stanisława Dziedzica o Krakowie i komentarz do zawartych w nim problemów kulturowych (miejsca podświetlone): 

Mówiono kiedyś o Krakowie: „mały Rzym” lub „inny Rzym” („altera Roma”), „polskie Ateny”, niekiedy także określano go nazwą „Florencja północy”. Miasto kilkudziesięciu kościołów (obecnie jest ich około stu trzydziestu), licznych klasztorów, instytucji kościelnych, sanktuariów, słynie od wieków z bogatej kultury religijnej, było też od niepamiętnych czasów celem pielgrzymek do grobów świętych patronów. W XIX wieku, w czasach zaborów, gdy Polska utraciła niepodległość, był także Kraków celem i ośrodkiem pątnictwa narodowego i miejscem formowania legionów polskich, mających walczyć o niepodległość ojczyzny – polskim Piemontem. W ostatnich latach ranga sakralnego Krakowa niepomiernie wzrosła, osiągając wymiar światowy, jako stolica Bożego Miłosierdzia i miejsca szerzącego się kultu wyniesionego na ołtarze Jana Pawła II.

Należy Kraków do najstarszych i znanych w świecie ośrodków uniwersyteckich. Tutejszy uniwersytet, założony w 1364 roku, jest najstarszym obok praskiego uniwersytetem w Europie Środkowej. Już w XV i XVI wieku krakowska uczelnia zyskała europejski rozgłos, zasłynęła w świecie, między innymi, z wysokiego poziomu wykładanych tu sztuk wyzwolonych, prawa i teologii. W uczelni Mikołaja Kopernika studiowały najwybitniejsze umysły Rzeczypospolitej, ale także przybysze z wielu krajów europejskich. W tamtych czasach świetności uczelni studenci zagraniczni stanowili prawie połowę ogółu studiujących. Z tutejszego Uniwersytetu Jagiellońskiego wywodzi się większość krakowskich uczelni publicznych. Krakowskie środowisko akademickie, po warszawskim największe w Polsce, liczy dziś prawie dwieście tysięcy studiujących, grupuje też wybitnych uczonych o europejskiej renomie.

Określenie „Florencja północy” nawiązuje do wkładu włoskich, zwłaszcza florenckich artystów doby Renesansu, w rozbudowę Krakowa i tutejszego Zamku Królewskiego na Wawelu. Tu wspierani hojnym mecenatem królów polskich oraz świeckich i duchownych fundatorów, tworzyli swoje wiekopomne dzieła, między innymi, Franciszek Florentczyk, Bartłomiej Berrecci, Santi Gucci i wielu innych artystów. Właśnie ci artyści budowali w stylu włoskiego renesansu i manieryzmu wspaniałą rezydencję królewską na Wawelu, kaplicę Zygmuntowską, uchodzącą za najwybitniejszy obiekt sztuki renesansowej na północ od Alp, liczne pomniki nagrobne, kościoły i kaplice wreszcie renesansowe rezydencje możnowładcze na terenie Krakowa i Małopolski.

Kraków has been called a “small Rome,” “another Rome,” “the Polish Athens,” and “the Florence of the North. The scores of churches (now around 130), the many monasteries, church institutions and places of pilgrimage have endowed Kraków with a rich religious heritage, making it a destination of pilgrims coming to the graves of its saints. In the 19^th century, when Poland was not an independent country, Kraków was the venue for national resurgence, the place where the Polish Legions that fought to recover Poland’s independence were formed. Recently Kraków’s status as a religious centre has risen spectacularly to global rank. The headquarters of the cult of the Divine Mercy are located here; it is also a place for the rapidly expanding veneration of John Paul II, who has been raised to the glory of the altars.

Kraków is one of the earliest, widely acknowledged university towns. Its University, founded in 1364, is the oldest university in Central Europe after Prague. Kraków University had built up a European reputation already by the 15^th  and 16^th  centuries, renowned for the quality of its teaching in the liberal arts, law, and theology. Copernicus’ alma mater was the school of Poland’s intellectual vanguard, but it also attracted students from many European countries. In its heyday foreigners accounted for nearly half of its students. Most of Kraków’s public institutions of higher education have their roots in the Jagiellonian University. Today the city’s academic milieu, the largest in Poland after Warsaw, numbers nearly two hundred thousand students and a plethora of scholars with a European reputation for academic excellence.

Kraków’s epithet as the Florence of the North is a reference to the Italian, especially Florentine artists who contributed vastly to the Renaissance development of Kraków and its Royal Castle. Supported by generous royal, church, and secular patronage, Francesco Fiorentino, Bartolommeo Berrecci, Santi Gucci, and many other distinguished artists created renowned works here. They turned Wawel Castle into a magnificent royal residence in the Renaissance and Mannerist style; they created the Sigismundian Chapel, reputed to be the finest specimen of Renaissance architecture north of the Alps, along with a long retinue of churches, chapels, monuments, and lordly Renaissance residences in Kraków and Lesser Poland.

Komentarz

1. „Mały Rzym” lub „inny Rzym”; „polskie Ateny”; „Florencja północy”  – epitety Krakowa utworzone za pomocą porównań z innymi miastami. Jak już wyjaśnialiśmy w  poprzednim wpisie, nazwy tych miast mają formę zanglizowaną: Rome, Athens, Florence. Article (a/the) pojawia się tu dlatego właśnie, że mamy do czynienia z porównaniem – nie z prawdziwym Rzymem, rzeczywistą Florencją, czy historycznymi Atenami, tylko z Krakowem porównywanym do tych miast.  Dodajmy, że przymiotniki pochodne brzmią:  Roman, Athenian, Florentine.     

2. Cyfrowy zapis stuleci. Najczęściej spotykaną formą w języku angielskim jest zapis cyframi arabskimi (nie rzymskimi), czyli: the 19^th century, the 15^th century, the 21^st century. Można też stosować pełną formę słowną: the nineteenth century, the fifteenth century, the twenty-first century.   W przypadku użycia takiego wyrażenia przymiotnikowo pojawia się kreseczka: fifteenth-century architecture, twentieth-century art. Wyraz century skraca się do c. m.in. w podpisach pod ilustracjami lub w gablotach muzealnych.

3.  Kiedy piszemy university, a kiedy University? Jeśli wyraz ten występuje w nazwie własnej, zaczyna się od wielkiej litery: Prague University, the Jagiellonian University. Podobną sytuację mamy z innymi rzeczownikami i przymiotnikami wchodzących w skład nazwy własnej: Wawel Castle, Wawel Hill, Wawel Cathedral, the Sigismundian Chapel. Należy pamiętać, że w tekstach przeznaczonych dla odbiorców obcojęzycznych samo określenie Wawel może się okazać niewystarczające i trzeba dopisać odpowiednio: Hill, Castle,  lub Cathedral.

The sepulchral monuments/effigies of King Sigismund the Elder and his son King Sigismund Augustus in the Sigismundian Chapel in Wawel Cathedral

1. Dlaczego mamy: the Florence of the North (z wielkiej litery) ale north of the Alps (małą literą)? Było to już wyjaśniane w poprzedniej serii, ale nie zaszkodzi powtórzyć. Otóż – jeśli rzeczownik lub przymiotnik określający stronę świata (north, south, east, west) odnosi się tylko do geograficznego kierunku, zapisujemy go małymi literami. Duża litera (North, South, East, West) pojawia się, kiedy określenie to występuje w nazwie własnej (North America, the Union of South Africa, Western Australia) lub odnosi się do pojęcia z polityczno-kulturalnego podziału świata. W wyrażeniu the Florence of the North  chodzi o obszar Europy na północ od Alp w sensie kulturowym (ziemie nie leżące na Półwyspie Apenińskim, niebędące w bezpośrednim zasięgu kultury włoskiej).   

2. Nazwy kierunków i okresów artystycznych – w większości przypadków zapisujemy z dużej litery: Renaissance, Mannerist, Pre-Raphaelite, Gothic, Romanesque, Neo-Classical. Odstępstwa od tej reguły lub nazwy z wariantami ortografii: Baroque/baroque, Postmodern/postmodern, Avant Garde/ avant garde.

3. Imiona i nazwiska postaci historycznych, m.in. artystów – zapisujemy w wersji oryginalnej: Francesco Fiorentino, Bartolommeo Berrecci, Santi Gucci. Trafiają się jednak wyjątki: Nicolaus Copernicus (takiej zlatynizowanej formy używa się w stosunku do Kopernika jako  autora De revolutionibus orbium coelestium).

4. Nazewnictwo i terminologia kościelna.  W odniesieniu do spraw kultu religijnego w tekstach do przekładu należy postępować z szczególną uwaga i ostrożnością, ponieważ pomyłki mogą wypaczyć sens przekazu i, co gorsza – narazić tekst i jego autora na oskarżenie o herezję. Jeśli chodzi o terminologię chrześcijańską, a zwłaszcza katolicką, w języku angielskim rozróżnia się między to worship: to worship God (oddawać cześć Bogu), a to venerate: to venerate the Saints, the veneration of the Saints (kult świętych). Wyraz cult – jeśli w ogóle występuje, to raczej w odniesieniu do boga lub bóstw (często pogańskich),  niż do świętych. Podobny problem mamy z wyrazami sanctuary i temple; jeśli się pojawiają, to najczęściej w kontekstach odnoszących się do pogaństwa. Wyraz świątynia w znaczeniu chrześcijańskiego kościoła tłumaczymy jako church lub (ogólniej) (Christian) place of worship. Spotyka się zarówno formę: Divine Mercy, jak i The/the Divine Mercy. Różnią się one w pewien dość istotny sposób. Pierwsza forma (bez article: Divine Mercy) odnosi się do Bożego Miłosierdzia jako atrybutu Boga. Druga forma (The Divine Mercy) jest epitetem Drugiej Osoby Trójcy Świętej (por. The Immaculate Conception – dosłownie: Niepokalane Poczęcie: epitet Matki Bożej). Przymiotnik sakralny tłumaczymy jako religious .

5. Nazwy ziem i regionów w obrębie państw. Wiele ziem, dzielnic, czy regionów, zwłaszcza na kontynencie europejskim, ma swe tradycyjne nazwy angielskie. W naszym tekście pojawiła się nazwa własna Lesser Poland – tradycyjna nazwa Małopolski. Mamy też: Mazovia (Mazowsze), Masuria (Mazury), Varmia/Warmia (Warmia), Silesia (Śląsk), Greater Poland (Wielkopolska), Pomerania (Pomorze), Sub-Carpathia (Podkarpacie). Stosowanie tradycyjnych nazw angielskich dla regionów w tekstach dla turystów i gości zagranicznych ułatwia ich lekturę i wymowę oraz przyswajanie informacji czytelnikom nieznającym języka polskiego. Jako ciekawostkę dodajmy, że nie zawsze można przetłumaczyć w sposób bezpośredni znaczenia przenośne nadawane nazwom ziem. Tutaj mamy taki przykład w wyrażeniu polski Piemont. W języku angielskim nazwa Piedmont nie ma skojarzenia z  ruchem wyzwoleńczym i dlatego sens polskiego wyrażenia musimy oddać opisowo.   

6. Pojęcia i terminy odnoszące się do okresu pod zaborami. Opisy dziejów Polski pod zaborami stanowią szczególny problem dla tłumacza, zwłaszcza kiedy występują w tekstach dla odbiorców nieznających historii Polski. Nieraz w takich przypadkach trzeba specjalnie podkreślać utratę niepodległości. Istnieje szereg wyrażeń, które mogą się okazać pomocne:  Poland lost/forfeited her independence in the late 18^th century; Poland was partitioned by Russia, Prussia, and Austria; the Partitioning Powers/the Partitioners; the Russian/ Prussian/Austrian zone of partitioned Poland; Poland’s independence was restored in 1918; the restoration of Polish independence. A także: The Polish Legions, commanded by General Piłsudski, fought for Polish independence.