Porady starej wyjadaczki dla młodych tłumaczy 30

One is not always the right choice: jak tłumaczyć polskie formy bezosobowe

Jednym z częstych problemów dla Polaków tłumaczących z polskiego na angielski jest bezradność wobec polskich form czasowników bezosobowych, m.in. typu: można, należy, trzeba, wolno. Zwykle idąc po najmniejszej linii oporu – wybierają formę trzeciej osoby liczby pojedynczej z one. Spójrzmy na przykład wręcz wzorowy: 

Reading may seriously damage your health

If somebody is a reader, it is clearly visible. Literature leaves its awful mark on their appearance. Their skin turns grey for lack of sunlight, their nose grows longer as a result of them keeping it in books, a hump grows on their back, lines start to appear on  their face, their eyes start to bulge looking out for printed characters. This was already observed by another notorious reader and writer, Oscar Wilde: “The moment one sits down to think, one becomes all nose, or all forehead, or something horrid. Look at the successful men in any of the learned professions. How perfectly hideous they are!”

W powyższym tłumaczeniu (poprawnym!) podświetliłam zaimki osobowi one i they oraz formy pochodne od zaimków osobowych    (your, its, their, them),  które nas interesują w dzisiejszym wpisie.  A oto pierwotny tekst polski:

Czytanie poważnie szkodzi zdrowiu

Od razu widać, gdy ktoś dużo czyta. Literatura odciska swoje szpetne piętno na wyglądzie zewnętrznym. Skóra szarzeje od braku słońca, nos się wydłuża od ciągłego trzymania go w książkach, na plecach rośnie garb, na czole rysują się zmarszczki, oczy robią się wyłupiaste od wypatrywania literek. Tę prawidłowość zauważył już notoryczny czytelnik i pisarz, Oscar Wilde: „Niech tylko człowiek się zamyśli, zaraz cały staje się nosem albo czołem, albo czymśkolwiek innym szpetnym. Spójrz tylko na ludzi pracujących w jakimś zawodzie naukowym. Jacyż brzydcy!”.

Aforyzm Oscara Wilde’a został zacytowany w formie oryginalnej. Zwróćmy uwagę, że jest to jedyny fragment tekstu z poprawnym – i niezmiernie pouczającym – użyciem formy one. Możemy więc od razu z kontekstu wywnioskować, że:

1. Forma one pojawia się raczej w wypowiedziach formalnych, literackich.
2. Fakt, że one pojawia się tu w wypowiedzi Oscara Wilde’a – anglo-irlandzkiego poety i dramaturga (1854 –1900), wskazuje na „literackość” tej formy oraz na jej historyczne osadzenie: dzisiaj może ona brzmieć nieco przestarzale.
3. Wreszcie kontekst wskazuje na humorystyczne użycie tej formy, zwłaszcza w otoczeniu wyrażeń bardziej „współczesnych” .

Warto o tym pamiętać, kiedy najdzie nas pokusa sięgnięcia po one.  Dla zabawy, przeróbmy pierwszą część tego tekstu na modłę Wilde’a i zobaczmy, co z tego wyjdzie:

If one is a reader literature will leave its awful mark on one’s appearance. One’s skin turns grey for lack of sunlight, one’s nose grows longer as a result of one’s keeping it in books, a hump grows on one’s back, lines start to appear on  one’s face, one’s eyes start to bulge looking out for printed characters.

Otrzymaliśmy spotęgowany efekt parodiującego dowcipu – niejako prześmiewczo naśladującego mowę brytyjskich „wyższych sfer” z minionej epoki. NB w amerykańskiej wersji mielibyśmy nieco inne  rozwiązania gramatyczne:

If one is a reader literature will leave its awful mark on his appearance. His skin turns gray for lack of sunlight, his nose grows longer as a result of his keeping it in books, a hump grows on his back, lines start to appear on  his face, his eyes start to bulge looking out for printed characters.

W sumie amerykańska przeróbka chyba już nie jest taka śmieszna? 

Wracamy do analizy powyższego tłumaczenia, zaczynając od tytułu:

Reading may seriously damage your health

Jest to oczywiście parodia napisu ostrzegawczego, umieszczanego w Wielkiej Brytanii  na paczkach papierosów:

Warning: Smoking can seriously damage your health

Od razu więc jesteśmy wprowadzeni w sytuację językową absolutnie współczesną, utrzymaną i podkreśloną także przez formy they, their w miejsce polskich form bezosobowych. A zatem wyciągamy wniosek: polskie formy czasowników bezosobowych możemy tłumaczyć za pomocą formy one, choć niekoniecznie musi to być rozwiązanie jedyne ani tym bardziej najlepsze. Zamiast one w zdaniu tłumaczonym na angielski może się pojawić you, we, someone/somebody, they, a nawet I, formy bierne oraz rozwiązania rozbudowane za pomocą rzeczowników. Oto kilka przykładów:

This area, being the westernmost part of the Spanish coast on the Atlantic, behind the Rock of Gibraltar, is a place, where one can easily feel the hot breath from Africa, the distant seas and the lands of the New World.

In this most western part of the Spain’s Atlantic coast, beyond the Rock of Gibraltar, one can strongly feel the warm breath of Africa, of distant seas and of the New World lands.

A tak brzmiał polski tekst:

Na tej najdalej na zachód położonej, już nad Atlantykiem, za skałą Gibraltaru, części hiszpańskiego wybrzeża, czuje się wyraźnie gorący oddech Afryki, dalekich mórz i lądów Nowego Świata.

Choć podane tu tłumaczenia bynajmniej nie zawierają błędu gramatycznego, jeśli chodzi o decyzję użycia one, to jednak swobodny, kolokwialny styl tekstu lepiej można oddać wybierając inne rozwiązania, np. z you:  

This area, the westernmost part of the Spanish coast on the Atlantic, beyond the Rock of Gibraltar, is a place where you can feel the hot breath from Africa, the distant seas and the lands of the New World.

On this westernmost part of Spain’s Atlantic coast, beyond the Rock of Gibraltar, you can distinctly feel the warm breath of Africa, of distant seas and of the lands of the New World.

Drugim rozwiązaniem byłoby tłumaczenie z formą we:

This area, the westernmost part of the Spanish coast on the Atlantic, beyond the Rock of Gibraltar, is a place where we can feel the hot breath from Africa, the distant seas and the lands of the New World.

On this westernmost part of Spain’s Atlantic coast, beyond the Rock of Gibraltar, we can distinctly feel the warm breath of Africa, of distant seas and of the lands of the New World.

W tym samym tekście trafił się drugi fragment z pokusą korzystania z one:

They noticed that thanks to its climate and soil, Andalusia is an ideal place to breed vine varieties from which one gets sherry.

A polski tekst brzmiał:

[…] odkryli, że Andaluzja z jej klimatem i kredowymi glebami jest wymarzonym miejscem dla hodowli szczepów winorośli, z których uzyskuje się sherry.

Tym razem możemy zastosować formę bierną, jak to zrobił inny młody tłumacz:

They discovered that due to its climate and chalky soils, Andalusia is an ideal place for planting the variety of the grapevine which is used to produce sherry.

Porady starej wyjadaczki dla młodych tłumaczy 29

Jak tłumaczyć polskie formy bezosobowe, czyli

YOUR TRANSLATION

Język polski obfituje w formy bezosobowe, które często bywają powodem porażek translatorskich w tłumaczeniu na angielski polskich tekstów, zawłaszcza z kategorii instrukcji i ogłoszeń, kiedy tłumacz próbuje odtworzyć tę sama strukturę bezosobową w angielskiej wersji ogłoszenia lub instrukcji. Są różne sposoby radzenia sobie z tym problemem, jednym z najprostszych, a zarazem najczęściej spotykanych jest zastosowanie w orzeczeniu drugiej osoby, czyli

YOU

W poprzednim wpisie widzieliśmy przykład takiego użycia w tłumaczeniu ogłoszenia MPK. Dzisiaj przetłumaczymy to ogłoszenie jeszcze raz. Proszę zwrócić uwagę, że są w nim fragmenty, których po prostu nie da się dobrze przetłumaczyć nie korzystając z formy you:

Oto polski tekst:

Zasady zachowania ważności biletów okresowych

·        Na podstawie biletów okresowych (na 1 linię lub na 2 linie), których okres obowiązywania rozpoczął się przed wprowadzeniem zmian układu linii komunikacji miejskiej w Krakowie, do upływu okresu ważności biletu, mogą być wykonywane:

- w przypadku zmiany trasy linii – przejazdy wszystkimi innymi liniami na dotychczasowej i na zmienionej trasie linii,

- w przypadku likwidacji linii – przejazdy wszystkimi innymi liniami na trasie zlikwidowanej linii.

A oto tłumaczenie:

How to keep your season ticket valid 

• If you have a season ticket for one or two lines with a period of validity which started before the introduction of the changes in the lines of the public transport service in Kraków, you can continue to use your ticket until its expiry in the following ways:

-        if the route of your line(s) has changed, you can travel by all the lines on the old and new route of your line(s);

-        if your line(s) has (have) been cancelled, you can travel by all the lines on the route of the line(s) which has (have) been cancelled.

 Proszę zwrócić uwagę, że wprowadzenie formy you jest najprostszym,  a zarazem najskuteczniejszym sposobem przetłumaczenia treści komunikatu, natomiast w samym tytule można zrezygnować z you i na przykład podać:

Season ticket validity

Jednak ten tytuł nie oddaje treści orzeczeniowej (formy: zachowania – od czasownika:  zachować). Ponadto brzmi zbyt „urzędowo”, jak na typowe ogłoszenia w języku angielskim.

Można jeszcze inaczej przetłumaczyć tytuł, zachowując w przekładzie zachowania:

Keeping your season ticket valid

Jak widzimy, nie dało się uciec od you.

Poniżej podaję kilka przykładów z prawidłowym tłumaczeniem. Są to teksty o charakterze porad lub instrukcji. Proszę zwrócić uwagę, że w niektórych miejscach mamy do wyboru kilka możliwości tłumaczenia (nie wszędzie musi być you); zaś w tekście polskim obok form czysto bezosobowych występuje także tryb rozkazujący:

Co należy wiedzieć o terroryzmie i jak się zachować w przypadku potencjalnego zagrożenia

What you should know about terrorism and what to do/ how to behave in the event of a potential threat

Jak zachować się podczas burzy

What to do/ What you should do / How to behave / How you should behave during a storm

- Nie wolno stać pod drzewami, gdyż niektóre z nich (np. lipy) bardzo łatwo przewodzą elektryczność,

- You mustn’t / Don’t stand under a tree, since some trees (e.g. lime-trees) are good conductors of electricity,

- Należy odejść od wszelkich zbiorników wodnych, gdyż woda jest doskonałym przewodnikiem elektryczności,

- You should move away / Move away from water reservoirs, since water is an excellent conductor of electricity,

- Gdy burza zastanie cię w szczerym polu, powinieneś przykucnąć, ale nie siadać na ziemi, a tym bardziej nie kłaść się na niej,

- If a storm catches you in an open field / in the open countryside/ outside /out of doors, you should squat/ squat, but don’t sit on the ground, don’t lie down on the ground, either,

- Należy pozbyć się wszelkich metalowych przedmiotów, odejść jak najdalej od metalowych urządzeń, gdyż te przyciągają wyładowania elektryczne,

- You should get rid / Get rid any metal objects you have on you, and move as far away as possible from metal, which [is a good conductor and] may easily attract/bring down  an electric discharge,

- Powinno się wyłączyć urządzenia elektryczne, gdyż mogą one zostać uszkodzone, a osoba przebywająca w ich pobliżu – porażona,

- You should switch off / Switch off any electrical appliances you have with you, as they may be damaged, and anyone near them may get an electric shock

- Należy pozostawać w domu podczas burzy i nie wychodzić chyba, że jest to naprawdę konieczne,

- You should stay indoors / Stay indoors during the storm, don’t go out unless it is really necessary,

- Trzymaj się z daleka od otwartych okien, drzwi, kominków, pieców, umywalek, wentylatorów i innych urządzeń elektrycznych podłączonych do prądu,

- Keep away from open windows, doors, chimneys, stoves, washbasins, ventilators, and other electrical appliances connected to a power supply,

-Nie używaj telefonu,

- Don’t use the phone,

-Nie używaj przedmiotów takich jak wędki, kije golfowe,

- Don’t use objects like fishing-rods or golf-sticks,

-Nie przenoś łatwopalnych materiałów w otwartych pojemnikach,

- Don’t carry inflammable materials in open containers,

-Nie przebywaj w wodzie jak i w małych łódkach.

- Don’t stay on water or in small boats.

Po tych poradach, jak się zachować w sytuacji nieprzyjemnej, zakończmy na nieco weselszej (?!) nucie. Oto polski tekst, który – jak się zaraz przekonamy, najlepiej przetłumaczyć sięgając do angielskich idiomów z formą you :

Nie oszukujmy się, wódka nie jest smacznym alkoholem. Smaczny to może być ajerkoniak. Jak mawia mój kolega: wódka nie jest dobra, ale dobrze robi. Ma się dobrze przełknąć, by nie trzeba było jej popijać czymś smaczniejszym, i ma zrobić trochę zamieszania w głowie.

Najpierw dwa niezbyt udane tłumaczenia:

*Let’s face it, vodka is not tasty. Eggnog can be tasty. As my friend says: vodka is not good, but it does you good. It is supposed to be easy to swallow, so that it is not necessary to drink anything else to kill the taste, and it is supposed to mess up with one’s head a bit.

*Let’s not deceive ourselves, vodka is not a tasty drink. The liqueur containing egg yolk, sugar and vanilla can be said to be tasty. As my friend says: ‘vodka is not tasty, but it makes you feel good.’

Poprawiamy:

Let’s be honest. Vodka doesn’t have much of a taste. It’s not like eggnog / egg flip. As my friend says, ‘Vodka isn’t good, but it does you good.’ It’s supposed to go down well so that you don’t have to drink it down with anything else, and it’s supposed to mess you up in the head a bit / make your head go round a bit.

Porady starej wyjadaczki dla młodych tłumaczy 28

The treacherous participle –  Imiesłów-zdrajca

Czas na kilka wyjaśnień z zakresu form gramatycznych języka angielskiego (i nie tylko…). Właściwie formy otrzymywane od czasownika za pomocą końcówki –ing mogą pełnić dwojaką rolę w zdaniu i mają też dwie różne nazwy:

• Present participle - imiesłów przymiotnikowy czynny – służy jako przydawka odnosząca się do innego elementu zdania. Przykłady:

·        the  non-white labourers working on the large estates

·        a flourishing copper processing industry

·        reading and writing classes

Dodatkowo, forma present participle jest częścią składową czasów continuous:

·        He was having lunch.

·        I am writing an essay.

·        I will be leaving tomorrow.

·       Gerund – rzeczownik odsłowny, rzeczownik odczasownikowy – pełni w zdaniu rolę rzeczownika w rozbudowanym wyrażeniu. Przykłady:

• the hoarding of goods by French invaders
• conducting the meeting in a few languages restricted contact with the audience
• the reunions should be made more international by inviting foreign scholars

Przeglądając przykłady wadliwych czy niezbyt poprawnych tłumaczeń, omawianych w poprzednich wpisach, stwierdzimy, że większość z nich dotyczy właśnie form gerund. Z mojej strony należą się teraz przeprosiny za zbyt daleko idące uproszczenie – wrzucenie angielskich form gerund z present participle do jednego worka – i nierozróżnianie między tymi pod względem gramatycznym różnymi strukturami.

I now owe you an apology  for going too far [gerund] with my simplification – throwing [gerund]  the gerund with the present participle into a mixed bag – and not differentiating [gerund] between these structures, which differ from each other from the grammatical point of view.

Throwing [present participle] the gerund with the present participle into a mixed bag  and not differentiating [present participle] between them, I have gone too far with my simplification and now owe you an apology.

 

 Jednak zobaczymy, że często niefortunne wybory formy gerund w tłumaczeniu z języka polskiego na angielski pojawiają się tam, gdzie w polskim tekście mamy rzeczownik odczasownikowy (końcówka na –anie/-enie) – faktyczny lub domniemany. Problemem bywa fakt, że „tłumacze”:

·         nie zawsze rozróżniają między formą czynną a bierną, np.: * After releasing, Kocjan became involved in underground resistance. Poprawnie: After being released, Kocjan became involved in the underground resistance

·        nie szukają zwykłych rzeczowników, które lepiej i zgrabniej oddają sens polskiego zdania, niż forma gerundialna, np. lepszym tłumaczeniem ww. zdania jest:   On his release Kocjan became involved in the underground resistance

·        nie pamiętają, że nieraz forma zdania podrzędnego, lub konstrukcja z infinitive, lepiej wyraża sens polskiego wyrażenia, niż gerund, np.:   communication with the audience, which  consisted mostly of Polish historians, would have been hampered  if the meeting had been conducted in several languages – tu zdanie podrzędne  warunkowe lepiej oddaje sens polskiego wyrażenia, niż forma gerundialna.

Na zakończenie  przyjrzyjmy się jeszcze kilku przykładom, w których doszło do błędów na skutek działania ww. mechanizmów:   

• *The majority of the Polish people were convinced in August 1939 that the war with Hitler was unavoidable. Yet joining Stalin to this killing plan of destroying Poland was not even assumed.

Polski tekst brzmiał:

• W sierpniu 1939 roku większość Polaków była przekonana o nieuchronności wojny z Hitlerem. Nie przypuszczano jednak, że do jego zbrodniczego planu wyniszczenia Polski przyłączy się Stalin.

Poprawiamy:

• In August 1939 most Polish people were convinced that war with Hitler was unavoidable. But they did not anticipate that Stalin would join his evil plan to destroy Poland // of bringing destruction to Poland.

I wreszcie fragment komunikatu Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacji  o zmianach w organizacji  linii tramwajowych i autobusowych w Krakowie:

·        * On the basis of the season tickets (for 1 or 2 lines) valid from the time before introducing the changes in organization of tram and bus lines in Kraków, until the end of validity of those tickets, they can be used:

- in case of changing the track of a line – for driving all other lines on their previous track and on the changed track of this line;

- in case of closing a line – for driving all other lines on the track of this closed line.

Oto polski tekst:

·        Na podstawie biletów okresowych (na 1 linię lub na 2 linie), których okres obowiązywania rozpoczął się przed wprowadzeniem zmian układu linii komunikacji miejskiej w Krakowie, do upływu okresu ważności biletu, mogą być wykonywane:

- w przypadku zmiany trasy linii – przejazdy wszystkimi innymi liniami na dotychczasowej i na zmienionej trasie linii,

- w przypadku likwidacji linii – przejazdy wszystkimi innymi liniami na trasie zlikwidowanej linii.

Poprawiamy:

·        If you have a season ticket for one or two lines with a period of validity which started before the introduction of the changes in the lines of the public transport service in Kraków, you can continue to use your ticket until its expiry in the following ways:

-        if the route of your line(s) has changed, you can travel by all the lines on the old and new route of your line(s);

-        if your line(s) has (have) been cancelled, you can travel by all the lines on the route of the line(s) which has (have) been cancelled.