Porady starej wyjadaczki dla młodych tłumaczy 55

NOWA SERIA

Kultura w przekładzie – przekład w kulturze

Culture in translation – translation in culture

Trzecia (ostatnia) część tłumaczenie tekstu Stanisława Dziedzica o Krakowie i komentarz do zawartych w nim problemów kulturowych (miejsca podświetlone):

W 1978 roku, na kilka miesięcy przed wyborem metropolity krakowskiego kardynała Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową, historyczny zespół architektoniczny Krakowa wraz z unikatową kopalnią soli w pobliskiej Wieliczce wpisany został na utworzoną właśnie Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego. Lista ta obejmowała wówczas dwanaście zaledwie, szczególnie cennych obiektów na świecie. Stary Kraków obok stolicy Ekwadoru, Quito był jedynym zespołem architektonicznym na tej Liście. W uzasadnieniu tej wielce zaszczytnej decyzji UNESCO zapisano, między innymi: Centrum historyczne i architektoniczne Krakowa, które ukształtowało się na przestrzeni nieomal tysiąca lat, jest jednym z najbardziej godnych uwagi artystycznych i kulturowych kompleksów Europy. [...] Kraków przekazuje potomności tą jedyną w swoim rodzaju kolekcję pomników kultury dawnych wieków – wybitne dzieła sztuki i architektury.

Jest w istocie Kraków wielką „kamienną księgą dziejów”, zachował bowiem, poczynając od romanizmu, aż po współczesny postmodernizm pomniki sztuki we wszystkich znaczących stylach. Wiele z tych obiektów posiada rangę wręcz podręcznikową.

Oblicze kulturowe Krakowa od czasów średniowiecza współtworzyli przedstawiciele różnych narodów i wyznań, między innymi, Żydzi, Niemcy, Włosi, Ormianie. Społeczność żydowska, do czasów hitlerowskiego holocaustu liczna i wpływowa w Krakowie, cieszyła się kiedyś nie tylko prawem odrębności i tolerancji, przysługującym także innym nacjom, ale również nadanymi im przez królów polskich przywilejami. Na terenie samodzielnego kiedyś miasta Kazimierz, a dziś dzielnicy Krakowa, powstało w XV wieku Oppidum Iudaeorum – miasteczko żydowskie, o charakterystycznej zabudowie, z licznymi synagogami i kirkutem.

Współczesny Kraków, uchodzący zasłużenie za stolicę polskiej kultury, kultywuje swoje dziedzictwo kulturowe. Corocznie z budżetu państwa i gminy miejskiej przeznaczane są znaczące środki na prace konserwatorskie krakowskich zabytków. To nade wszystko prężny ośrodek kultury i nauki. Nazwiska znanych w świecie artystów i uczonych można by mnożyć. Wystarczy wspomnieć o Krzysztofie Pendereckim, Andrzeju Wajdzie, Sławomirze Mrożku czy zmarłych w ostatnim czasie Stanisławie Lemie oraz noblistach: Czesławie Miłoszu, Wisławie Szymborskiej.

Szansą rozwoju 750-tysięcznego Krakowa jest obecnie nie tyle przemysł, co turystyka, kultura i usługi. W ostatnich latach, rekordowych pod względem odwiedzin, odwiedziło nasze miasto każdego roku około 8 milionów osób, w tym coraz liczniej przybywający turyści zagraniczni. Kraków jest miastem gościnnym i przyjaznym, słynie z bogatej oferty kulturalniej, ale i ze znakomitej gastronomii.

Herbem Krakowa jest na wpół otwarta brama miejska z białym orłem w koronie. Podobno oznacza to, że jest miastem tyleż gościnnym, co bezpiecznym dla gości. I takim stanowczo pragnie być. Dość stwierdzić, że odwiedzający Kraków turyści krajowi i zagraniczni, podkreślają zgodnie, że pragną tu jeszcze przybyć, najchętniej rychło.

Intencją władz i mieszkańców Krakowa jest, aby wszyscy byli zadowoleni z pobytu w naszym mieście.

Tłumaczenie:

A few months before the 1978 conclave which elected Cardinal Karol Wojtyła of Kraków to the papacy the city’s historic centre and the nearby Wieliczka Salt Mine were entered on UNESCO’s newly created World Heritage List, which numbered just twelve of the world’s  most treasured heritage sites. Kraków and Quito, the capital of Ecuador, were the only two architectural complexes on that list. In the grounds for  its decision the UNESCO committee wrote that Kraków’s historic architectural centre, which developed in the course of nearly a millennium, was one of Europe’s most remarkable artistic and cultural complexes, a city offering posterity a unique cultural legacy of outstanding works of art and architecture.

Kraków is indeed a monumental volume of history inscribed in stone. It has preserved and presents sublime works of art in all the significant styles from Romanesque to Postmodern. You’ll find many of its sites exemplified in manuals of style.

Since the Middle Ages Kraków’s cultural fabric has been woven by people of various religious, ethnic, and national backgrounds, including Jews, Germans, Italians, and Armenians. In bygone times until the Holocaust Kraków’s large and influential Jewish community enjoyed the tolerance shared by all the local communities, the right to a jurisdictive system of its own, and special charters and privileges endowed by the kings of Poland. In the 15^th century an oppidum Iudaeorum (a Jewish town with numerous synagogues and its own graveyard) developed in Kazimierz, then an adjacent  municipality, now a quarter of Kraków. 

Today Kraków, rightly dubbed Poland’s cultural capital, continues to cultivate its heritage. Every year considerable funds from central and local government are spent on the conservation of Kraków’s historic sites. The city is a thriving centre of scholarship and culture. The list of its celebrities in the arts and sciences is long. Suffice it to mention Krzysztof Penderecki, Andrzej Wajda, Sławomir Mrożek, or the recently deceased Stanisław Lem, and Nobel prizewinners Czesław Miłosz and Wisława Szymborska.

The prospects of development ahead of Kraków and its population of three-quarters of a million lie in tourism, culture, and services, rather than in industry. In recent times record numbers of 8 million visitors, and more and more of them from abroad, have been coming to us every year. Kraków is a friendly and hospitable place, famous for its broad range of cultural events as well as for its excellent cuisine.

The arms of Kraków show a half-open municipal gate and a crowned white eagle, which is interpreted as meaning that it is both hospitable to visitors and safe. That’s how we want to be seen. Many of our visitors say that they want to come to Kraków again as soon as possible.

Kraków’s authorities and people want everybody to enjoy their visit and be glad they came to our city.

Komentarz:

1. Stolica Piotrowa – zwykle tłumaczona jako:  the Vatican, lub the Apostolic See (uwaga na ortografię – nie mylić z sea!), rzadziej – the See of (St.) Peter.

2. Historyczny zespół architektoniczny Krakowa – the architecture of Kraków’s historic city centre. Uwaga: historyczny = a) historical (rzeczywisty, istniejący w dziejach); = b) historic (ważny w dziejach, epokowy). Wyraz architectonic znajduje się w słownikach, ale rzadko bywa używany, częściej występuje architectural.

3. Kopalnia soli w Wieliczce – The/the Wieliczka Salt Mine.  Proszę zwrócić uwagę na atrybutywny (przymiotnikowy) charakter nazwy własnej ( a nie: *the Salt Mine in Wieliczka). Analogicznie będzie: Pieskowa Skała Castle – Zamek w Pieskowej Skale, Mogiła Cistercian Abbey – Opactwo cysterskie w Mogile itd.  

4. Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO – The/the List of UNESCO World Heritage Sites; lub: The/the UNESCO List of World Heritage Sites. Obiekt wpisany na Listę (entered/registered on the List) nazywamy a UNESCO World Heritage Site; zaś komisję decydującą o wpisie na Listę – the UNESCO World Heritage Committee. Międzynarodowy dokument stanowiący podstawę prawną dla działań Komisji nazwywa się: The/the Convention concerning the Protection of the World's Cultural and Natural Heritage.

5. Przedstawiciele różnych narodów i wyznań;  nacje;  narodowość – mamy tu problem typu false friends (faux amis, „fałszywych przyjaciół”), bowiem wyraz naród, narody nie zawsze da się tłumaczyć jako nation/nations, a narodowość – jako nationality. Czasami, w zależności od kontekstu historycznego lub retorycznego, możemy się zdecydować na : people, lun na: ethnic, ethnic group, ethnic community, lub ethnicity. Jednak w niektórych kontekstach , np. jeśli chodzi o ziemie polskie pod zaborami i zamieszkujące je narodowości dążące do niepodległości – trzeba podkreślić właśnie tę odmienną specyfikę, różniącą się od sytuacji mniejszości np. w USA (nie mających aspiracji niepodległościowych) i wtedy trzeba „kombinować”, np. ethno-national groups.

6. Gmina – gmina miejska, gmina wiejska. Wyraz gmina w nazwach własnych polskich jednostek terytorialnych nie może być dowolnie tłumaczony jako np. district (bo dlaczego nie area lub region czy neighbo(u)rhood?), musi się pojawić w nazwie własnej, ewentualnie obok „wspierającego” rzeczownika pospolitego district. Przykład: Gmina Miejska Kraków – The Municipal Gmina District of Kraków. Analogicznie: Powiat Kraków – The Powiat District of Kraków; oraz Starostwo Kraków – The Starosty /Starosty District of Kraków (w tym wypadku istnieje wyraz zanglizowany); województwo tłumaczymy jako V/voivodeship (tu też mamy termin, który znajdziemy w dużych słownikach). Oczywiście w tłumaczeniu przysięgłym dokumentów muszą zostać nazwy własne w formie oryginalnej (czyli nie tłumaczymy ich; możemy ewentualnie podać określenie opisowe w klamrach kwadratowych). Natomiast jeśli wyraz gmina występuje jako rzeczownik pospolity odnoszący się do samorządu, możemy go oddać jako local authority, local government, local community. Władze terytorialne (wojewódzkie, regionu) – territorial (voivodeship/ regional) government. Gmina żydowska po angielsku, to (a/the local)  Jewish community.

7. Nazwy obiektów i pojęć odnoszących się do kultury dawnych społeczności żydowskich zamieszkujących ziemie polskie. Niektóre terminy, pochodzące z języka hebrajskiego lub jidysz, mają swe odpowiedniki w języku angielskim, np. synagoga – synagogue; inne – nie: w naszym tekście  wyraz kirkut – cmentarz żydowski – nie ma bezpośredniego odpowiednika w języku angielskim (o ile mi wiadomo) i dlatego został przetłumaczony jako Jewish graveyard.  Przy wyrazach i wyrażeniach zapożyczonych z jidysz lub hebrajskiego należy pamiętać, że nieraz ten sam termin lub wyrażenie może wystąpić  w różnych formach ortograficznych ze względu na różne schematy transkrypcji. Przykładowo: święto Chanuka może pojawić się w angielskim tekście jako: Channuka, Channukah, Hannuka itd. W angielskiej wersji powieści Bashevisa Singera spotykamy nazwy miejscowości na ziemiach polskich w transkrypcji z języka jidysz. Istnieją rozmaite leksykony i encyklopedie, które nam pomogą w wyszukiwaniu nazewnictwa dotyczącego kultury żydowskiej, trzeba jednak pamiętać o różnicach między tradycją aszkenazyjską (właściwą dla Żydów z Europy wschodniej i północnej), a sefardyjską (Żydów z Europy południowej), odzwierciedlających się także w pewnych różnicach językowych.

8. Nauka, naukowy, naukowiec. Często tłumaczone jako: science, scientific, scientist. Jednak są to tłumaczenia poprawne tylko dla nauk ścisłych (empirycznych, eksperymentalnych) oraz ich przedstawicieli, natomiast niewłaściwe w odniesieniu np. do nauk humanistycznych (the humanities, the arts, the liberal arts). W takich przypadkach lepszymi (szerszymi) odpowiednikami są: scholarship, scholarly, scholar; lub academic (naukowy, naukowiec), academic discipline (nauka); można tez użyć zwrotu the arts and sciences; czasami zaś możemy się posłużyć wyrazami:  learning, man of learning, learned man.

9. Herb – arms, coat of arms (herb na kartuszu lub tarczy), armorial device, armorial bearings. Błędne tłumaczenie: *crest. Ten ostatni termin odnosi się tylko i wyłącznie do górnej części angielskiego  lub francuskiego herbu (powyżej kartuszu), zwykle w formie korony, hełmu, lub pióropuszu. Teksty zawierające szczegóły odnoszące się do heraldyki (herbarze itd.) są ogromnie trudne do tłumaczenia ze względu na zgoła odmienne tradycje w heraldyce zachodnioeuropejskiej (pojęcia i zasady ikonograficzne zupełnie inne, niż w heraldyce polskiej). Co więcej, terminologia w angielskiej heraldyce, zwłaszcza nazwy kolorów, pochodzi z języka starofrancuskiego. Np. kolor srebrny (lub biały), to nie *silver, lecz argent, a czerwony – nie *red, tylko gules itd. Ponadto polskie herbarze (te historyczne) obfitują w teksty zapisane po staropolsku z licznymi łacińskimi wtrętami makaronicznymi – zdecydowanie niełatwymi do tłumaczenia!

10.  Wreszcie na koniec zwracam uwagę na częste występowanie w angielskich  tekstach promocyjnych form w 1szej i 2giej osobie, w miejsce polskich odpowiedników w 3ciej osobie lub bezosobowych: That’s how we want to be seen. You’ll find many of its sites exemplified in manuals of style. Our city.

                 
                                                  The arms of the City of Kraków